Μέσα ενημέρωσης- ανάγκες- αξίες

ΗΛΙΑΣ ΜΙΧΑΛΑΡΕΑΣ* (ημεροδρόμος)

Τα Μ.Μ.Ε σαν κεφαλαιοκρατικές επιχειρήσεις και σαν μηχανισμοί αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας, αναπαριστούν συμβολικά την πραγματικότητα, μέσω μηνυμάτων που αφορούν ένα σύστημα αξιών και αντιλήψεων. Έχουν δηλαδή, την δυνατότητα να επιλέγουν τα μεταδιδόμενα γεγονότα και να προσπαθούν να καθορίσουν το πώς αυτά θα ερμηνευτούν. Έτσι, επιχειρούν να κατασκευάσουν όλο και περισσότερο μια κοινωνική πραγματικότητα, με τέτοιο τρόπο, που οι άλλοι να την βιώνουν σαν δική τους. Ενίοτε, το κάνουν με τρόπο που μπορεί να χαρακτηριστεί ως τηλεοπτικός τραμπουκισμός. Ένα, παράδειγμα, των τελευταίων ημερών, με αφορμή τις τηλεοπτικές άδειες, είναι ο τρόπος που παρουσιάζουν τον υπουργό επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ Νίκο Παππά, στα τηλεοπτικά μηνύματα σκουπίδια, των τηλεοπτικών τους σταθμών, οι ιδιοκτήτες καναλάρχες. Ανεξάρτητα, από το εάν συμφωνεί κάποιος ή όχι, (εγώ συγκεκριμένα είμαι κάθετα αντίθετος), με τους χειρισμούς της κυβέρνησης στο συγκεκριμένο ζήτημα, αισθάνεται την ανάγκη, να προστατέψει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια από την χυδαία και φασιστική μαύρη αισθητική ενός τηλεοπτικού υποκόσμου, που συμπυκνώνεται στα τηλεοπτικά σποτ που ρυπαίνουν τους αμφιβληστροειδείς μας.

Είναι ουσιαστικά, μέσα έκφρασης των κυρίαρχων απόψεων, που διαμορφώνουν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και που έτσι ή αλλιώς, εκφράζονται σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής.

Η βία, ο ατομικισμός, η παθητικοποίηση, οι αξίες γενικότερα, που προβάλλονται από τα Μ.Μ.Ε, δεν έχουν τις ρίζες τους σε αυτά. Οι ρίζες αυτών των αναγκών, των αξιών και των μηνυμάτων, αγκαλιάζουν βαθιά το ίδιο το σύστημα, οι δε αιτίες τους βρίσκονται στην κυρίαρχη αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας και στην διαρκώς εντεινόμενη αποξένωση του ανθρώπου από το παραγόμενο προϊόν.

Καθώς οι σχέσεις παραγωγής, καθορίζουν τη θέση του ατόμου στην κοινωνία και τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων, οι κοινωνικές ανάγκες, και τα συμφέροντα των ανθρώπων, διαμορφώνονται ιστορικά και κοινωνικά. Ανάλογα, διαμορφώνονται τα κυρίαρχα συστήματα αξιών. Ανάγκες και αξίες αποτελούν τη βάση της προπαγανδιστικής δραστηριότητας των Μ.Μ.Ε.

Στον καπιταλισμό, δεν υπάρχει αρμονική σχέση μεταξύ ατόμου και κοινωνίας. Τη θέση αυτής της σχέσης, την παίρνει η αυταπάτη της ανεξαρτησίας και της αυτάρκειας του ατόμου και η εντύπωση της αυταξίας στον κόσμο του ατόμου, μακριά από τις σχέσεις του με την κοινωνία με τους άλλους.

Οι σχέσεις παραγωγής οριοθετούν και διαμορφώνουν το ανθρώπινο μυαλό. Το καπιταλιστικό σύστημα και γενικότερα οι εκμεταλλευτικές σχέσεις παραγωγής (στο σχήμα παρουσιάζονται στο εσωτερικό της κεφαλής) ¹

Κάνουν την εργασία μονότονη και χωρίς σημασία, ακρωτηριάζοντας την σκέψη του ανθρώπου που δεν ψάχνει μόνο μια οικονομική ανταμοιβή αλλά την πραγμάτωση του δημιουργικού του δυναμικού.

Τα διάφορα συστήματα εντατικοποίησης της εργασίας, αξιοποιώντας τις τεχνολογικές δυνατότητες με μοναδικό κίνητρο το κέρδος του κεφαλαίου, κάνουν τον καταμερισμό της εργασίας μέσα στα εργοστάσια απάνθρωπο, μετατρέπουν τον άνθρωπο σε μηχανή, διαστρεβλώνουν τις συναδελφικές σχέσεις και αλλοτριώνουν τη συνείδηση του εργαζόμενου για το σκοπό της εργασίας. Τα εμπορεύματα γίνονται ομοιώματα των αλλοτριωμένων δυνάμεων του ανθρώπου και υποκατάστατα των σχέσεων τους (στο σχήμα παρουσιάζονται στο εξωτερικό της κεφαλής).

O C. TURNER, τονίζει, πως στο πλαίσιο της σχέσης μεταξύ συνείδησης και καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, ακόμα και αν οι μεταρρυθμίσεις δημιουργήσουν «καλοπληρωμένους σκλάβους», οι εργαζόμενοι δεν θα μπορούν να έχουν, παρά μόνο με την αύξηση της έλλειψης του Είναι, αφού λιγότερο είστε, λιγότερο εκφράζετε τη ζωή σας, περισσότερο έχετε, περισσότερο η ζωή σας είναι αλλοτριωμένη. Αυτό το πράγμα αγοράζεται. ‘Ένας τέτοιος φετιχισμός του εμπορεύματος, αυξάνει τα πλεονεκτήματα των χρήσιμων πραγμάτων διότι όλες οι επιθυμίες είναι κατακλυσμένες από την φιλαργυρία και οι ακόρεστες ανάγκες αυξάνονται για να εξαγοράσουν τα ομοιώματα των χαμένων σχέσεων. Πορνεία, πορνογραφία, lifestyle είναι τα φυσικά επακόλουθα.²

Αλλοτριωμένες ανάγκες δημιουργούν αλλοτριωμένες αξίες. Βέβαια, αν τα πάντα υποτάσσονται στην ανάγκη συσσώρευσης του κεφαλαίου, το είδος των αναγκών δεν έχει καμία σημασία.<< Κάθε άτομο μηχανεύεται τη δημιουργία μιας νέας ανάγκης στον άλλο, με σκοπό να τον υποχρεώσει να κάνει μια νέα θυσία, τοποθετώντας τον σε μια νέα εξάρτηση, η δε επέκταση της παραγωγής και των αναγκών γίνεται ο εφευρετικός και παντοτινός υπολογίσιμος δούλος στις απάνθρωπες εκλεπτυσμένες αφύσικες και φαντασιακές ορέξεις>> ³

Σε αυτό το πλαίσιο, η ανθρώπινη φύση αντανακλά τον καπιταλισμό στις ανθρώπινες σχέσεις του απομονωμένου, αλλοτριωμένου ατόμου και η έννοια της αυτόνομης ατομικότητας, γίνεται μέσω νομιμοποίησης ενός κοινωνικού συστήματος που φυλακίζει τους ανθρώπους στην μοναξιά τους, θέτοντας τους ανταγωνιστικά αντιμέτωπους και υποδουλώνοντας τους στις τεχνητές επιθυμίες τους, κάτω από την εξουσία των άψυχων πραγμάτων.

Το άτομο, ζώντας την απομόνωσή του, έρχεται αντιμέτωπο με νοήματα, αξίες και ανάγκες, που συνδέονται άμεσα με την αλλοτρίωσή του.

Οι ανάγκες και οι αξίες δεν υπάρχουν γενικά, αλλά καθορίζονται από τις παραγωγικές σχέσεις, δηλαδή, τους υλικούς όρους μιας κοινωνίας σε μια δεδομένη ιστορική περίοδο. Είναι καταρχήν οι υλικοί όροι που δημιουργούν τις ανάγκες και αυτές με τη σειρά τους καθορίζουν τις αξίες και τα αξιολογικά κριτήρια, με τέτοιο τρόπο, που στις ταξικές κοινωνίες oι ανάγκες και οι αξίες της τάξης που κατέχει τα μέσα παραγωγής, είναι κυρίαρχες μεν, αλλά διαφορετικές από αυτές της εργατικής τάξης, του λαού γενικότερα. Η ανάγκη της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο είναι δομική ανάγκη για το κεφάλαιο και βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση με την ανάγκη του λαού για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα. Έτσι, η χειραγώγηση είναι η προσπάθεια των εκμεταλλευτών να πείσουν ότι οι ανάγκες τους και οι αξίες τους είναι οι ανάγκες και οι αξίες του λαού. Για τους καπιταλιστές, ο πλανήτης γίνεται αντιληπτός ως μια σφαίρα σχέσεων κόστους – οφέλους και επιχειρούν να λύσουν προς όφελος τους την αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας. Μετατρέπουν λοιπόν, τις συστημικές κρίσεις του καπιταλισμού σε κρίσεις εργασίας σε ανθρωπιστικές κρίσεις.

Είναι άλλες οι ανάγκες και οι αξίες της προόδου, του προοδευτικού πολιτισμού, του επαναστατικού κινήματος και άλλες αυτές της συντήρησης, των καπιταλιστών, του φασισμού. Για τον λόγο αυτό, η περιβόητη θεωρία των δύο άκρων, που επιχειρεί να εξισώσει τον κομμουνισμό με τον φασισμό, εμπεριέχει μια δομική αντίφαση εν τοις όροις που την καθιστά μια ιδεολογική καρικατούρα, και αναζητά την νομιμοποίησή της στη δημιουργία συναισθημάτων που από κοινού θύτες και θύματα μπορούν να νοιώσουν.

Η αντιχειραγώγηση, ή η αντίσταση στη χειραγώγηση, δεν μπορεί να αρχίζει και να τελειώνει στην ανάλυση πλευρών της πραγματικότητας όπως, ο καταναλωτισμός, η ψυχολογία της κρίσης, κ.λ.π. Αντίθετα, προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση της ταξικής διάρθρωσης της κοινωνίας με τέτοιον τρόπο ώστε κάθε προσπάθεια αντιχειραγώγησης να αναδεικνύει την κύρια αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας. Η κριτική της πολιτικής οικονομίας δεν μπορεί να αντικατασταθεί από την κριτική της ψυχολογίας, του καταναλωτισμού, της τέχνης…

Μόνο μέσα σε αυτό το πλαίσιο αποκτάει νόημα η αποκωδικοποίηση των μηνυμάτων της αστικής προπαγάνδας, καθώς και η αποκάλυψη των τεχνικών χειραγώγησης των λαών.

Στις μέρες μας, υπάρχει ανάγκη για τη δημιουργία ενός μετώπου ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης , που θα μάχονται ενάντια στις ανάγκες και τις αξίες του πολιτισμού του κεφαλαίου, ενώ ταυτόχρονα θα υπερασπίζονται και θα προβάλλουν έναν άλλο προοδευτικό επαναστατικό πολιτισμό. Αυτό το μέτωπο, θα σταθεί, μεταξύ άλλων, απέναντι στα συστημικά Μ.Μ.Ε., που αναπαράγουν τις ανάγκες και τις αξίες των ιδιοκτητών τους.

^{1 , 2} C. Hampden Turner, Atlas de notre cerveau, d΄organisation 1990

³ Κ. Μαρξ , Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα, Γλάρος, Αθήνα 1975

 

*O Ηλίας Μιχαλαρέας είναι Δρ. Ψυχολογίας- Δρ. Γεωγραφίας. Επιστημονικά Υπεύθυνος Μονάδας Απεξάρτησης «Διάπλους» της Ψυχιατρικής Κλινικής του Γενικού Νοσοκομείου Κέρκυρας.