Η πηγάδα - 1. Τα τάγματα ασφαλείας

Η "πατρίς, ευγνωμονούσα", ανταμείβει τους ταγματασφαλίτες για τον δωσιλογισμό τους. Από αριστερά: (1) Χρήστος
Γερακίνης, υφυπουργός συγκοινωνιών, 1954, επί κυβ. Παπάγου, (2) Νικόλαος Κουρκουλάκος, διευθυντής Αγροτικής
Τράπεζας, 1969, επί χούντας, (3) Γεώργιος Θεμελής, υφυπουργός εθν. αμύνης, 1958-1961, επί κυβ. Καραμανλή.

Cogito ergo sum

Ξημερώματα Σαββάτου, 16 Σεπτεμβρίου 1944. Ένα χαμπέρι ταξιδεύει σ' ολόκληρη την κατεχόμενη Ελλάδα, κάνοντας τις ραχοκοκκαλιές όλων των δωσίλογων και των προδοτών να ριγήσουν: ο ΕΛΑΣ συνέτριψε τους ταγματασφαλίτες τού Μωριά μετά από τριήμερη μάχη στον Μελιγαλά!

Το χειρότερο για τους κάθε λογής προδότες τής πατρίδας δεν ήταν αυτό. Το χειρότερο ήταν ότι, μαζί με τους αντάρτες τού ΕΛΑΣ, χύμηξαν κατά των ταγματασφαλιτών και των συνεργατών τους εκατοντάδες απλοί κάτοικοι της Πελοποννήσου οι οποίοι, αναθαρρώντας από την μεγάλη νίκη των ανταρτών, πήραν ό,τι βρήκαν μπροστά τους (από τσεκούρια και κόσες μέχρι κουζινομάχαιρα και δικράνια) και ξαμολύθηκαν για να τσακίσουν όλους εκείνους που τους είχαν κάνει την ζωή μαύρη κατά την διάρκεια των ήδη κατάμαυρων χρόνων τής κατοχής. Τώρα που ήταν πια ολοφάνερο πως οι γερμανοί προστάτες τους ετοιμάζονταν να φύγουν από την χώρα, οι προδότες είχαν κάθε λόγο να ανησυχούν για την συσσωρευμένη εναντίον τους λαϊκή οργή.


Πριν προχωρήσουμε, ας πούμε δυο λόγια γι' αυτά τα διαβόητα Τάγματα Ασφαλείας (Τ.Α.). Τα Τ.Α. ήσαν ένοπλα σώματα, τα οποία σχηματίστηκαν για δυο λόγους:  πρώτον, να προστατεύουν τους δωσίλογους και τους προδότες από την λαϊκή αντίδραση και, δεύτερον, να αποτελέσουν το ένοπλο χέρι τής αστικής τάξης στην προσπάθειά της να διαδεχθεί στην εξουσία τής χώρας τούς κατακτητές όταν εκείνοι -αργά ή γρήγορα- θα αποχωρούσαν.

Αντίθετα με την κρατούσα άποψη, τα Τ.Α. δεν δημιουργήθηκαν από κάποιους εθνικόφρονες υπό την ανοχή των γερμανών. Δημιουργήθηκαν από τους ίδιους τους γερμανούς, με την πρόθυμη συμμετοχή των λογής-λογής κατακαθιών της εποχής. Όπως διευκρινίζει ο γερμανός στρατιωτικός διοικητής Ελλάδος Αλεξάντερ Λερ (Alexander Löer), η δημιουργία των Τ.Α. ήταν πολιτικό μέτρο, απαραίτητο στοιχείο τής εκστρατείας "καταπολέμησης του κομμουνισμού, για την οποία η αντικομμουνιστική μερίδα τον ελληνικού πληθυσμού πρέπει να χρησιμοποιηθεί πλήρως, για να εκδηλωθεί φανερά και για να εξαναγκαστεί σε μια απροκάλυπτη εχθρότητα κατά της κομμουνιστικής μερίδας". Σύμφωνα με τους γερμανούς, η συγκρότηση των Τ.Α. αποσκοπούσε στην διαίρεση των ελλήνων σε "καλούς" και "κακούς" (μέσω της διάκρισης κομμουνιστής-αντικομμουνιστής), ώστε να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικώτερα οι εξεγέρσεις των "πλέον ανήσυχων τμημάτων του λαού" και, παράλληλα, "να διασωθεί γερμανικό αίμα".

Τα πρώτα Τ.Α. ήσαν τα "Τάγματα Ευζώνων", τα οποία ίδρυσε τον Ιούνιο του 1943 ο δωσίλογος πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης. Σκοπός τους ήταν "να αναλάβουν την προστασίαν του κινδυνεύοντος κοινωνικού μας καθεστώτος" από "τους καταχθονίους σκοπούς του κομμουνισμού". Ο ίδιος περηφανευόταν ότι είχε βάλει στους γερμανούς ως όρο για να γίνει πρωθυπουργός την ίδρυση των ευζωνικών ταγμάτων.

Από δίπλα, ακολούθησαν διάφοροι ένοπλοι σχηματισμοί, φτιαγμένοι "εθελοντικά" από κάθε λογής "εθνικόφρονες", οι οποίοι οργανώθηκαν και εξοπλίστηκαν από τους γερμανούς, προκειμένου να αντιταχθούν στο ΕΑΜ. Τα πρώτα τέτοια Τ.Α. εμφανίστηκαν το φθινόπωρο του 1943 στην Λακωνία και ακολούθησαν άλλα σε Καλαμάτα, Ηλεία και Πάτρα. Σε συνεννόηση με την κατοχική κυβέρνηση, όλες αυτές οι μονάδες τής Πελοποννήσου ενοποιήθηκαν την άνοιξη του 1944 ως "Β' Αρχηγείον Χωροφυλακής Πελοπονήσου" με  έδρα την Τρίπολη και διοικητή τον βασιλόφρονα συνταγματάρχη Διονύσιο Παπαδόγγονα.

Εντός του 1944, σχηματίστηκαν κατά τον ίδιο τρόπο και άλλα Τ.Α. σε όλη την Ελλάδα, τα οποία δεν ανήκαν σε κάποια κεντρική δομή (όπως εκείνα της Πελοποννήσου). Τέτοια Τ.Α. ανέπτυξαν δράση στο Παγκράτι (Αδελφοί Παπαγεωργίου), στον Ασπρόπυργο (Κώνστας), στα Ιλίσια (Μανιάτης-Νικολάου), στην Κεφαλλονιά, στην Λευκάδα, στην Εύβοια, στην Αιτωλοακαρνανία και αλλού. Στην Βόρεια Ελλάδα, οι γερμανοί δεν επέτρεψαν στον Ράλλη να φτιάξει ευζωνικά τάγματα αλλά ανέλαβαν εκείνοι απροκάλυπτα την ίδρυση, την στήριξη και τον εξοπλισμό Τ.Α. (Πούλος, ΕΑΣΑΔ, Σούμπερτ, Δάγκουλας, Βήχος, Μιχάλαγας, Κιτσά Μπατζάκ κλπ).

Κοντά σ' όλους αυτούς, αξίζει να αναφέρουμε και την δημιουργία Τ.Α. από μειονοτικούς, οι οποίοι είχαν αποσχιστικές βλέψεις (π.χ. η "Ξίλια" των τσάμηδων και η "Οχράνα" των κομιτατζήδων). Καθοδηγητής των κομιτατζήδων ήταν ο Βέρνερ Χάιντε (Werner Heyde), τα τάγματα του οποίου ο Σιμάνα προσμετρά στα Τ.Α. στον απολογισμό που υπέβαλε στον Χίτλερ.

Για να τελειώνουμε μια και καλή με το κατά πόσο τα Τ.Α. αποτελούνταν από δωσίλογους και προδότες, αρκεί να προσθέσουμε ένα μόνο στοιχείο. Την ανώτατη διοίκηση όλων των Τ.Α. (των ευζώνων συμπεριλαμβανομένων) ανέλαβαν στην αρχή ο ταξίαρχος των SS και γνωστός ως "ο δήμιος της Βαρσοβίας" Γιούργκεν Στρόοπ (Jürgen Stroop) και κατόπιν ο στρατηγός Βάλτερ Σιμάνα (Walter Schimana). Και οι δυο έφεραν τον τίτλο του "Ανωτάτου Αρχηγού των Ταγμάτων Ασφαλείας και της Αστυνομίας Ελλάδος".

Αριστερά: Ν. 260/1943 Περί συγκροτήσεως τεσσάρων ευζωνικών ταγμάτων (ΦΕΚ Α' 180/18-6-1943)
Δεξιά: Ν. 1236/1943 Περί ιδρύσεως Β' Αρχηγείου Χωροφυλακής Πελοποννήσου (ΦΕΚ Α' 43/1-3-1944)

Για τα Τ.Α. και τα αμέτρητα εγκλήματα που διέπραξαν κατά του ελληνικού λαού θα πούμε πολύ περισσότερα κάποια άλλη στιγμή στο μέλλον. Προς το παρόν, αρκούν τα παραπάνω για να κατανοήσουμε ποιοι ήσαν εκείνοι που βρέθηκαν απέναντι στις εαμικές δυνάμεις στις 13 Σεπτεμβρίου 1944 στον Μελιγαλά.

------------------------------
Σημείωση: Πηγές και βιβλιογραφία θα δημοσιευθούν στο τέλος της σειράς.

                                Η πηγάδα - 2. Η αποχώρηση των γερμανών

Στις 26 Αυγούστου 1944 ο ανώτατος γερμανός στρατιωτικός διοικητής Ελλάδας, ο στρατηγός Αλεξάντερ Λερ, παίρνει από το Βερολίνο διαταγή για αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων από την Ελλάδα. Η εκκένωση αρχίζει αμέσως. Σαράντα επτά ημέρες αργότερα, στις 12 Οκτωβρίου, η σημαία με την σβάστικα κατεβαίνει από την Ακρόπολη και η Αθήνα ελευθερώνεται. Στο μεταξύ, οι γερμανικές δυνάμεις έχουν αποσυρθεί τελείως από ολόκληρη την Πελοπόννησο και την Δυτική Ελλάδα.

Η αποχώρηση των γερμανών φαίνεται ότι δημιουργεί κενό εξουσίας, το οποίο υποτίθεται ότι θα δώσουν μάχη για να το καλύψουν οι αστικές δυνάμεις από την μια και το ΕΑΜ από την άλλη. Είναι όμως έτσι; Ο Βασίλης Ραφαηλίδης περιγράφει γλαφυρά την πραγματικότητα:

              Ο Γερμανός φρούραρχος της Αθήνας Φέλμυ (...) διαλύει το στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Χαϊδάρι. Ξέρει πως οι Ες-Ες, τώρα που πνέουν τα λοίσθια, μπορούν να τους σφάξουν όλους εκεί μέσα. Και καλά τους κομουνιστές. Γιαυτούς δεν θα είχε αντίρρηση ούτε ο Φέλμυ. Όμως στο Χαϊδάρι βρίσκονται έγκλειστοι από τις 15 Μαρτίου 1944 και οι αστοί πολιτικοί Θεμιστοκλής Σοφούλης, Γεώργιος Καφαντάρης και Στυλιανός Γονατάς. Ο Φέλμυ, που έχει τις επαφές του με τους Άγγλους, ξέρει πως αυτοί οι πολιτικοί μπορεί να φανούν πολύ χρήσιμοι στην τάξη τους, όταν έρθουν με το καλό οι Άγγλοι κι αλλάξουν βάρδια με τους Γερμανούς. Ο Φέλμυ δεν είναι κανένας αγροίκος, σαν τους Ες-Ες, να μην ξέρει την χρησιμότητα των αστών πολιτικών. (...)
              Και μέσα σ' όλα, νάσου και ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος, ο δικτάτορας της πλάκας. Είναι φιλογερμανός μέχρι τα μπούνια και ένας απ' τους βασικούς οργανωτές των Ταγμάτων Ασφαλείας. Πάει, λοιπόν, στον Φέλμυ και του λέει, ξέρεις φίλε, έχω σκοπό να αναλάβω την εξουσία και να γίνω δικτάτορας, τώρα που φεύγετε, για να αποτρέψω τον κομουνιστικό κίνδυνο. Ο Φέλμυ του λέει, άντε από δω ρε σαχλαμάρα, τους Άγγλους δηλαδή γιατί τους έχετε; Άστους, ξέρουν αυτοί. Και ο Πάγκαλος χάνει την ευκαιρία να σώσει την Ελλάδα από τους κομουνιστές. (...)

Αθήνα, 1944 - Φωτογραφία-ντοκουμέντο: γερμανοί αξιωματικοί στο ξενοδοχείο "Μεγάλη Βρεττανία".
Καθιστός στο κέντρο ο φρούραχος, στρατηγός Χέλμουτ Φέλμυ. Καθιστός σε πρώτο πλάνο (με τα άσπρα),
ο υπολοχαγός υπασπιστής τού στρατηγού Λερ και αργότερα Γ.Γ. του ΟΗΕ Κουρτ Βαλντχάιμ.

Τον Απρίλιο του 1943, οι άγγλοι εκτέλεσαν με απόλυτη επιτυχία την Επιχείρηση Κιμάς (Operation Mincemeat), μια άψογα εκτελεσμένη παραπλανητική ενέργεια, η οποία θα "αποκάλυπτε" στους γερμανούς ότι οι σύμμαχοι σχεδίαζαν δίδυμη αποβατική επιχείρηση στην Σαρδηνία και στην Καλαμάτα. Οι γερμανοί "τσίμπησαν" και άρχισαν να ενισχύουν τις δυνάμεις τους στον Μοριά. Ίσως κάπου εδώ πρέπει να αναζητήσουμε τον λόγο που τα Τάγματα Ασφαλείας γνώρισαν τόση άνθιση στην Πελοπόννησο και, ειδικά, σε Μεσσηνία και Λακωνία.

Στις 23 Μαρτίου 1944, ο συνταγματάρχης Διονύσιος Παπαδόγγονας αναλαμβάνει την διοίκηση του "Β΄ Αρχηγείου Χωροφυλακής Πελοποννήσου", δηλαδή όλων των Τ.Α. του Μοριά. Λίγες μέρες αργότερα, συγκαλεί συγκέντρωση των αξιωματικών του στην Καλαμάτα και οργανώνει τα Τ.Α. σε μεγάλες μονάδες που εδρεύουν σε Τρίπολη, Καλαμάτα, Γαργαλιάνους, Μελιγαλά, Σπάρτη και Γύθειο. Μετά την απελευθέρωση, οι ταγματασφαλίτες υποστήριξαν ότι σκοπός τους ήταν να διευκολύνουν τους συμμάχους στην απόβασή τους και να στρώσουν τον δρόμο για την επάνοδο του βασιλιά και της εξόριστης κυβέρνησης. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι δίπλα σε κάθε μονάδα Τ.Α. εγκαθίσταται και μια μεγάλη στρατιωτική μονάδα (τουλάχιστον τάγμα) γερμανών. Ένα τέτοιο γερμανικό τάγμα εγκαθίσταται και στον Μελιγαλά στις 30 Ιουνίου 1944.

Λίγες μέρες μετά την διαταγή για αποχώρηση, οι γερμανοί εκκενώνουν τους Γαργαλιάνους. Στις 4 Σεπτεμβρίου φεύγουν από τον Πύργο και από τον Μελιγαλά. Την επομένη εγκαταλείπουν και την Καλαμάτα. Αμέσως, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, υπό την ηγεσία τού ίδιου του Άρη Βελουχιώτη, ο οποίος βρίσκεται στην Πελοπόννησο από τον Απρίλιο (μόλις, δηλαδή, ανέλαβε δράση ο Παπαδόγγονας), καταλαμβάνουν την Καλαμάτα και τον Πύργο, συντρίβοντας την αντίσταση των Τ.Α, τα οποία προσπαθούσαν να διατηρήσουν τον έλεγχο. Μέχρι τις 9 του μηνός οι πρωτεύουσες της Μεσηνίας και της Ηλείας έχουν περάσει στον απόλυτο έλεγχο του ΕΛΑΣ.

Ο Παπαδόγγονας καταλαβαίνει τις διαθέσεις του Άρη και δίνει εντολή σε όλα τα Τ.Α. της δυτικής και νότιας Πελοποννήσου να συμπτυχθούν στον Μελιγαλά. Έτσι, μαζεύονται εκεί τα Τ.Α. από Δώριο, Κοπανάκι, Διαβολίτσι, Καλλιρρόη και Ζευγολατιό, μαζί με όσους κατάφεραν να ξεφύγουν από την Καλαμάτα. Οι ταγματασφαλίτες του ταγματάρχη Παναγιώτη Στούπα δεν κατάφεραν να φτάσουν από τους Γαργαλιάνους γιατί τους μπλόκαραν οι ελασίτες και αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στην βάση τους. Τελικά, στον Μελιγαλά συγκεντρώνονται 1.000-1.200 (κατ' άλλους 1.500) ταγματασφαλίτες, με αρκετό βαρύ οπλισμό που κληρονόμησαν από τους γερμανούς.

Σημειωτέον ότι, για να τονίσουν την "ανδρεία" τους, οι θαυμαστές των Τ.Α. υποστηρίζουν ότι οι γερμανοί δεν άφησαν τίποτε πίσω τους αλλ' αντιθέτως παρέδωσαν τον βαρύ οπλισμό τους στον ΕΛΑΣ, ως αντάλλαγμα για την ανεμπόδιστη αποχώρησή τους. Φυσικά, πρόκειται περί ψεύδους. Μετά την απόφαση των γερμανών για αποχώρηση, ο ΕΛΑΣ μπορεί να μην έχει ως προτεραιότητα τις -άσκοπες πλέον- συγκρούσεις αλλά έχει την υπεράσπιση των υποδομών της χώρας από δολιοφθορές (ανατινάξεις γεφυριών, καταστροφές εργοστασίων, πυρπολήσεις καλλιεργειών κλπ). Οι συγκρούσεις τού ΕΛΑΣ με τους οπισθοχωρούντες γερμανούς γι' αυτόν τον λόγο δεν ήσαν και λίγες, με κορυφαία την περίφημη "μάχη της Ηλεκτρικής" του Πειραιά αλλά και την εξ ίσου σημαντική μάχη για να μην ανατιναχτεί η γέφυρα στην διώρυγα της Κορίνθου (*). Για να μην αναφερθούμε στις εκτελέσεις που έκαναν οι γερμανοί "για την πλάκα τους" λίγο πριν φύγουν (όπως της Λέλας Καραγιάννη με άλλους 24 πατριώτες στον Υμηττό κι άλλους 9 στο Κατσιπόδι στις 2 Οκτωβρίου), οι οποίες κάθε άλλο παρά συμπάθεια προς τους αγωνιστές δείχνουν.

Βέβαια, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ διαθέτουν... κανόνι! Για την ακρίβεια, διαθέτουν μια κάννη από ένα κανόνι, που μάζεψε το ΕΛΑΝ από ένα ναυάγιο. Η χρήση της χωρίς κιλλίβαντα θυμίζει κωμωδία βωβού κινηματογράφου: "Για να ψευτοσταθεί στον τόπο της, ύστερα από κάθε βολή, φορτώνεται μ' έναν αρμακά πέτρες. Μα κι έτσι, πάλι κλοτσοπηδάει και τα φέρνει όλα γύρω της, άνω - κάτω. Και οι άντρες για σιγουριά έχουν δέσει από τη σκανδάλη της ένα καραβόσκοινο, κι αυτό τραβάνε από καμιά δεκαριά μέτρα μακριά κάθε φορά που θέλουν να πυροβολήσουν!". Τέτοια όπλα άφησαν οι γερμανοί στον ΕΛΑΣ.


Εκείνο που αποσιωπούν εντέχνως οι υπερασπιστές των Τ.Α. είναι ότι η δράση των ελεεινών αυτών ταγμάτων είχε καταδικαστεί από τους πάντες. Στο συνέδριο τού Λιβάνου (17-20/5/1944), όλες οι πλευρές (και οι άγγλοι) συμφώνησαν την διάλυση των Τ.Α. και η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση (την οποία υποτίθεται ότι στήριζαν τα Τ.Α.) είχε στείλει σχετική παραγγελία στον Παπαδόγγονα. Αλλά και πριν απ' αυτό, τον Ιανουάριο του 1944, τα Τ.Α. καταδικάστηκαν ως προδοτικά με διάγγελμα της κυβέρνησης του Καΐρου. Παρόμοια απερίφραστη καταγγελία και καταδίκη του προδοτικού ρόλου των Τ.Α. εκδόθηκε αργότερα και στην Καζέρτα. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, μάλιστα, εξέδωσε σαφέστατο διάγγελμα στις 2 Σεπτεμβρίου ως πρωθυπουργός, όπου αναφέρει:

"Αλλά υπάρχουν και σκιαί. Υπάρχουν, πρώτον, τα Τάγματα Ασφαλείας. Έλληνες ετέθησαν εις την υπηρεσίαν των κατακτητών εναντίον των Ελλήνων. Το Εθνικόν Συνέδριον ττου Λιβάνου κατήγγειλε τα Τάγματα Ασφαλείας. Και η κυβέρνησις της Εθνικής Ενώσεως, σήμερον, επαναλαμβάνει την καταδίκην των. Η ύπαρξις ενόπλων σωμάτων υπό οιονδήποτε όνομα εις την υπηρεσίαν τού εχθρού αποτελεί έγκλημα κατά της Πατρίδος. Παραγγέλλομεν εις τους άνδρας των Ταγμάτων Ασφαλείας όπως εγκαταλείψουν αμέσως τας θέσεις των".

Ο Παπανδρέου ξέρει ότι οι ταγματασφαλίτες δεν θα υπακούσουν. Το ξέρει εδώ και πολύ καιρό. Όπως το ξέρουν όλοι. Με τόσα εγκλήματα που έχουν διαπράξει αυτά τα κατακάθια σε βάρος του λαού, είναι σίγουρο πως θα λυντσαριστούν αν τολμήσουν να πετάξουν τα όπλα κι εγκαταλείψουν την στρατιωτική τους δομή.

Καλαμάτα, 11/9/1944: Παρέλαση των ελασιτών που καθάρισαν την πόλη από τους ταγματασφαλίτες. Αξιοσημείωτος
ο χαιρετισμός προς τον τότε επίσκοπο Γυθείου και Οιτύλου (κατόπιν Μεσσηνίας) Χρυσόστομο Δασκαλάκη (**).

Μέσα στον Μελιγαλά, λοιπόν, έχουν μαζευτεί κάμποσες εκατοντάδες "εθνικόφρονες" οι οποίοι, με τους γερμανούς να έχουν φύγει και την επίσημη ελληνική εξουσία να τους έχει αποκηρύξει, νιώθουν απέραντη μοναξιά. Κι όταν το απογεματάκι της 11ης Σεπτεμβρίου 1944, το 8ο και το 9ο τάγμα τού ΕΛΑΣ αρχίζουν να κυκλώνουν την πολίχνη, έχουν κάθε λόγο να ανησυχούν για τα κεφάλια τους. Ανησυχούν όχι τόσο από τις δυνάμεις τού ΕΛΑΣ (τα δυο ελασίτικα τάγματα αριθμούν πάνω-κάτω τόσους άνδρες όσοι είναι οι περικυκλωμένοι ταγματασφαλίτες) όσο από το ότι δίπλα στους αντάρτες έχουν μαζευτεί κάπου 4.000 χωρικοί, οπλισμένοι με τσουγκράνες και κόσες...


----------------------------------------------------
(*) Η φαιδρότητα της "καταγγελίας" για συνεργασία του ΕΑΜ με τους γερμανούς φαίνεται και από ένα άλλο περιστατικό. Φοβούμενοι οι γερμανοί ότι ο ΕΛΑΣ θα τους χτυπούσε κατά την αποχώρησή τους, παγίδευσαν με μεγάλη ποσότητα εκρηκτικών το φράγμα τού Μαραθώνα και, μέσω του φρούραρχου Χέλμουτ Φέλμυ, ενημέρωσαν σχετικά τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, υποσχόμενοι ότι δεν θα πυροδοτήσουν τα εκρηκτικά αν αφεθούν να φύγουν δίχως ενόχληση. Ο Δαμασκηνός έσπευσε να ενημερώσει τον ΕΛΑΣ και να παρακαλέσει τους αντάρτες να μη πειράξουν τους γερμανούς που, έτσι κι αλλιώς, έφευγαν. Φυσικά, ο ΕΛΑΣ συμφώνησε με την έκκληση του Δαμασκηνού και ο Μαραθώνας γλίτωσε.

(**) Αν και ο Χρυσόστομος Δασκαλάκης δεν μπορεί να κατηγορηθεί ως κομμουνιστής, σιχαινόταν τα Τάγματα Ασφαλείας. Ίσως η στάση του αυτή του στέρησε την ανάρρηση στον αρχιεπισκοπικό θρόνο στις εκλογές του 1956 και του 1957.